|
фойдалидир. Чунки бу ривоятлар, гарчи саҳобаларга нисбатан олганда санади заиф ҳисобланса-да, лекин тушуниш жиҳатидан қимматлидир.
Саҳобалардан сўнг тобеинлар келди. Уларнинг айримлари мазкур тўрт саҳобадан ва бошқалардан қилган ривоятлари билан машҳур бўлган. Бу тобеинларнинг энг машҳурлари Мужоҳид, Ато ибн Аби Рабоҳ, ибн Аббоснинг хизматкори Икрима ва Саид ибн Жубайр. Олимлар бу муфассирларга турли хил муносабатда бўлган. Масалан Мужоҳид, гарчи улар ичида энг оз ривоят қилган бўлса-да, энг ишончли ҳисобланган ва унинг тафсирига Шофеъий ва Бухорий каби имом ва муҳаддислар таянган. Лекин Мужоҳидни айримлар аҳли китоблардан сўрарди, деб ўйлашган ва шу жиҳатдан унинг сўзлари тўғрилигини тасдиқласалар-да, қабул қилишда шошилмаганлар. Ато билан Саиднинг тафсирлари тўғри ва ишончлилигига ҳеч ким шубҳа қилган эмас. Аксарият олимлар Икримага ишонч билдириб, тасдиқлаганлар. Олимлар уни тафсирда ўта журъатли деб ҳисоблаб, у Қуръондаги ҳамма нарсани билади, деб ўйлаганлар. Чунки Икрима саҳобалардан Қуръон тафсирини кўп келтирган. Бу тўрт тобеин кўпроқ ибн Аббосдан ривоят қилганлар, бошқа саҳобалардан ҳам ривоятлари бор. Абдуллоҳ ибн Масъуднинг шогирди Масруқ ибн Аждаъ Абдуллоҳдан тафсир ривоят қилган. Тафсир бўйича тобеинлардан шуҳрат топганлари Қутода ибн Диоматус-садус ал-Акмаҳ бўлиб, у араб тили бўйича кўп шуғулланган, араб шеърияти, жанглари ва насабларидан яхши хабардор бўлган. Тобеинлар асри ниҳоясига етгач, олимлар тафсир китобларини махсус услубда ёза бошладилар. Яъни, оят келтирилади, уни тафсир қилган саҳоба ва тобеинларнинг санади билан ривояти кўрсатилади. Шундай тарзда ижод қилиб машҳур бўлганлар: Суфён ибн Уяйна, Вақиъ ибн Жароҳ, Абдураззоқ ва бошқалар. Аммо уларнинг тафсирлари бизгача комил ҳолатда етиб келмади. Табарийнинг тафсиридаги каби айрим тафсирларда уларнинг сўзлари келтирилган. Юқоридагилардан сўнг, Фарроъ ва Табарийлар келди, кейин эса то бизнинг кунимизгача асрлар оша тафсир олимлари кетма-кет етишиб чиқмоқдалар.
Муфассирларнинг тафсирдаги услуби
Саҳобалар Қуръони Карим оятларини ижтиҳод йўли билан ёки Расулуллоҳ с.а.в.дан эшитиб тафсир қилдилар. Кўп ҳолларда оятнинг нозил бўлиш сабабларини ва кимга тааллуқли эканини шарҳлар эдилар. Улар оятни тафсир қилишда оятдан тушунилган луғавий маънони изоҳлаш учун қисқача жумла билан чекланардилар. Масалан, арабча:
غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لإِثْمٍ
– „Гуноҳга моил бўлмасдан“, [5:3]
ни арабча ÛpÎXvE ÉÀÎFÝ ÐçR яъни маъсиятга ўзини дуч қилмаган, деб тафсир қилардилар. Арабча:
وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالأَزْلاَمِ
– „(Фол) чўпларидан қисматингизни сўрашингиз“, [5:3]
194-бет
Бетлар: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260